Co wspólnego mają ze sobą standardy jazzowe, kreskówki Disneya i mazurki Chopina? Poza geniuszem ich autorów łączy je to, że powstały dzięki twórczej adaptacji utworów należących do kulturalnej spuścizny ludzkości. Chopin, Disney, muzycy jazzowi początków dwudziestego wieku korzystali garściami z dostępnej im twórczości innych artystów – zarówno profesjonalnych, jak i ludowych. Twórczo rozwijając dzieła należące do domeny publicznej, wnieśli nowe – wielkie i nieprzemijające – wartości do naszej kultury. Nie ulega wątpliwości, że świat byłby uboższy bez Myszki Miki, dźwięku trąbki Armstronga czy kompozycji Chopina.

Dziś, w obecnej sytuacji prawnej, wiele utworów tych artystów nie powstałaby w ogóle.

Domena publiczna, czyli „zbiór utworów, które nie są kontrolowane, zabezpieczone czy zawłaszczone przez kogoś na mocy systemu własności intelektualnej, są “własnością publiczną”, dostępne dla każdego z nas, do wykorzystania w dowolnym celu” (definicja za: B. Bednarek-Michalska, A. Tarkowski, B. Szczepańska, Domena publiczna – co to takiego?), jest czynnikiem niezbędnym do rozwoju kultury. Działalność artystyczna to w dużej mierze kreatywne rozwijanie dostępnych wszystkim ludziom pojęć, mitów, topików, idei czy też fragmentów dzieł innych artystów. Sztuka to twórcze rozwijanie naszego dziedzictwa, bazujące na dwóch czynnikach – oryginalnym wkładzie twórcy i wykorzystaniu utworów dostępnych w domenie publicznej.

Na przestrzeni ostatnich kilkuset lat rozwiązania prawne dotyczące prawa autorskiego (w tym domeny publicznej) i patentowego zmierzają do coraz większego ograniczania możliwości korzystania z wytworów ludzkiego umysłu (ale nie tylko umysłu, bo także sekwencja genów żywego organizmu może być opatentowana), zarówno pod względem zakresu przedmiotów objętych zakazami (nawet para nut może być objęta prawem własności, jak twierdzi James Boyle w książce The Public Domain), jak i czasu ochrony prawnej (w tej chwili w większości rozwiniętych państw prawa autorskie wygasają 70 lat po śmierci twórcy). Ustawodawcy, do spółki z ponadnarodowymi korporacjami będącymi (współ)właścicielami sporej liczby praw autorskich, zdecydowali, że rozwój ogólnoludzkiej kultury i wiedzy jest mniej ważny, niż materialny zysk wybranych grup społecznych. Postanowili zatem zablokować nam (skutecznie, czy nie – to już inna sprawa) dostęp do spuścizny kulturalnej i tym samym drastycznie ograniczyć możliwość jej twórczej adaptacji. Nieważne ilu współczesnych Chopinów nie objawi się światu (dziś nasz słynny kompozytor narażony byłby zapewne na wielomilionowe kary) – najważniejsze jest to, że jakaś wytwórnia płytowa zarobi kolejne kilkaset tysięcy dolarów.

Pozostaje zatem cieszyć się z tego co mamy, czyli z utworów osób, które umarły ponad 70 lat temu. 1 stycznia 2010 roku do listy tej dołączy spora liczba dzieł autorów zmarłych w roku 1939. Wśród znanych Polaków znajdują się tu między innymi: Józef Czechowicz, Tadeusz Dołęga-Mostowicz i Witkacy. Pełna lista wszystkich autorów (polskich i zagranicznych), których utwory przejdą 1 stycznia do domeny publicznej opublikowana jest na stronie Public Domain Works: Persons Whose Work Enter the Public Domain in 2010, w serwisie tym znajduje się także wyszukiwarka wszystkich twórców, których dzieła znajdują się w domenie publicznej: Public Domain Works.

Dzień 1. stycznia można zatem traktować jako podwójne święto: rozpoczęcie nowego roku, a zarazem moment w którym domena publiczna rozrasta się o kolejne dzieła. Od paru lat obchodzony jest na świecie (od dwóch lat także w Polsce) Dzień Domeny Publicznej. Jak piszą na stronie Koalicji Otwartej Edukacji organizatorzy polskich obchodów: „Dzień Domeny Publicznej to nasze wspólne święto. Święto tego, co dostępne dla wszystkich i za darmo, podkreślające rolę, jaką odgrywa domena publiczna w budowaniu kultury i wiedzy. Co roku 1 stycznia, na całym świecie otwiera się dostęp do nowych zasobów, które przestały podlegać prawu autorskiemu i przeszły do domeny publicznej.”

W tym roku świąteczne imprezy odbędą się 30. grudnia w gmachu Biblioteki Narodowej w Warszawie i obejmować będą prezentacje multimedialne oraz warsztaty z udziałem Bożeny Bednarek-Michalskiej, Alka Tarkowskiego, Jarosława Lipszyca, Piotra Waglowskiego, Kamila Śliwowskiego i Tomasza Ganicza. Szczegóły na stronie KOED: Dzień Domeny Publicznej 2010.

Maciej Lewandowski

Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 2.5 Polska