Dziedzictwo bursztynu - propozycje dla nauczycieli

Dziedzictwo kulturowe poszczególnych regionów Polski i Europy wpływa niewątpliwie na wzbogacenie wartości i poszukiwanie wspólnych korzeni. Na spuściznę po naszych przodkach składają się nie tylko zabytki, którymi są budowle pozostające w środowisku naturalnym, jak zamki, pałace, kościoły, ale też dobra ruchome zgromadzone w muzeach, izbach pamięci, czy zbiorach prywatnych. Oprócz bogactwa dóbr materialnych na dziedzictwo kulturowe składa się cała sfera dóbr duchowych – a więc pieśni i tańce, gwara, zwyczaje i obrzędy, symbolika, nazewnictwo, legendy i podania ludowe.

Pojęcie dziedzictwo kulturowe funkcjonuje w polskiej literaturze naukowej od niedawna, ale jest coraz częściej przywoływane, tym bardziej, że posługujący się nim dziennikarze i publicyści wprowadzili je do potocznej świadomości. Przez dziedzictwo kulturowe rozumiemy całą spuściznę, jaką poprzednie pokolenia zostawiły nam w spadku. Są to zarówno dzieła celowe, wykonane ręką ludzką dla potomnych, jak chociażby literatura, muzyka czy dzieła malarskie. Są to także przedmioty codziennego użytku i budowle użyteczności publicznej, jak na przykład dworce kolejowe, mosty, sprzęty domowe i gospodarskie, które dzisiaj służą nam jako eksponaty muzealne lub pozostają w krajobrazie, jako relikt minionej epoki.

O dziedzictwie (krajobrazie) kulturowym możemy mówić wówczas, gdy krajobraz naturalny – ukształtowanie terenu i przyroda – został zmieniony ręką ludzką i podporządkowany człowiekowi. Stało się to w okresie neolitu, w momencie zmiany trybu życia człowieka z koczowniczego na osiadły. Pola wykorzystywane pod uprawę, hodowane zwierzęta, sprowadzanie nowych roślin, a następnie rozwój przemysłu i intensywnej gospodarki rolnej (m.in. monokultura) niewątpliwie zmieniły krajobraz naturalny otaczającego nas świata. Dzisiaj zdajemy już sobie z tego sprawę, zaczynamy dbać o środowisko naturalne i jego zasoby. Niestety część bogactw została wyeksploatowana i pozostaje nam jedynie o tym pamiętać ożywiając stare tradycje.

Jest to ważne z punktu widzenia kształtowania świadomości regionalnej. Edukacja młodego pokolenia daje szansę na odnowienie tradycji, wskrzeszenie starych zawodów, chlubę z naszej przeszłości, a co za tym idzie przywiązanie ludzi do własnego regionu. Tylko świadomość bogactwa kulturowego, tradycji i historii może przyczynić się do pozytywnego nastawienia oraz chęci dbania o własny region i rozwijania jego gospodarczych (materialnych) i duchowych wartości.

Badania przeprowadzone wśród młodzieży licealnej województwa warmińsko-mazurskiego w 2000 roku wykazały, że uczniowie są przywiązani do swojej małej ojczyzny, co wynika głównie z przywiązania do przyrody i krajobrazu regionu, a nie z wiedzy o dziejach i kulturze Warmii i Mazur. Znaczna część badanych chciałaby wiedzieć więcej o regionie, a niektórzy stwierdzili nawet, że „Tak - jak czuję miłość do Polski, która jest moją ojczyzną, to czuję miłość do Warmii i Mazur, tu się urodziłam i zajmuje kawałek miejsca w moim sercu. Żałuję tylko jednego, tego, że tak mało wiem o historii naszego regionu, gdybym znała ją lepiej moja więź z moją „Małą Ojczyzną” byłaby większa”.

Taką szansę daje wprowadzenie do edukacji szkolnej wiedzy o bursztynie w jego historycznej i kulturowej perspektywie.

Bursztyn zaliczyć można zarówno do dziedzictwa naturalnego, jak i kulturowego. Można o nim mówić na lekcjach geografii, przyrody, historii, a nawet języku polskim, gdy omawia się utwory literackie opiewające jego walory. W niniejszym tekście podam kilka tematów lekcji historii z przykładami wykorzystania tekstów kultury – fragmentów źródeł, opracowań naukowych oraz map – zawierających informacje o bursztynie.

Celowo nie wskazuję etapu edukacyjnego dając możliwości wszystkim nauczycielom dopasowania tekstów do poziomu wiedzy i zainteresowań uczniów. Wybór tekstów ograniczony został do terytorium ziem pruskich w ich powiązaniu z dziejami Europy.

Nowa reforma dla szkół gimnazjalnych ogranicza zakres chronologiczny historii do roku 1918 dając tym samym więcej czasu na omówienie epok wcześniejszych, a także zainteresowanie uczniów zagadnieniami wybranymi przez nauczyciela. Natomiast w szkołach ponadgimnazjalnych dla kursu nie rozszerzonego nauczyciel wybiera cztery wątki tematyczne bądź chronologiczne lub też trzy wątki zaproponowane przez ministerstwo, a czwarty określając samodzielnie, jako na przykład edukację regionalną.

Stąd też zagadnienia zaproponowane przeze mnie nie zawsze będą mogły zostać zrealizowane przy omawianiu tradycyjnych tematów lekcyjnych. Czasami trzeba będzie poświęcić im odrębną godzinę lekcyjną.

Opracowane scenariusze obejmują następujące tematy lekcyjne:

• Temat 1: Czasy prehistoryczne


• Temat 2: Mity starożytnych Greków i Rzymian


• Temat 3: Podboje cesarstwa rzymskiego


• Temat 4: Cesarstwo rzymskie za Nerona.


• Temat 5: Ziemie pruskie w starożytności. Szlak bursztynowy


• Temat 6: Życie codzienne w starożytności


• Temat 7: Okres wielkich wędrówek ludów


• Temat 8: Prusowie we wczesnym średniowieczu


• Temat 9: Gospodarka i kultura Zakonu Krzyżackiego


• Temat 10: Mikołaj Kopernik i jego czasy


• Temat 11: Gospodarka Europy w XVI wieku


• Temat 12: Bursztyn w sztuce renesansu i baroku


• Temat 14: Prusy Książęce w epoce nowożytnej


• Temat 15: Gospodarka ziem pruskich w XIX wieku


• Temat 16: Ofensywa Armii Czerwonej w 1944/1945 roku


• Temat 17: ZSRR po II wojnie światowej

Dr Izabela Lewandowska
Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych
UWM Olsztyn

pobierz komplet scenariuszy lekcji o bursztynie (pdf)

(artykuł nadesłany przez Międzynarodowe Stowarzyszenie Bursztynników)